महाबळेश्वर हे महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील एक शहर व नगरपरिषद आहे. ब्रिटिश काळात हे हिल स्टेशन म्हणून विकसित करण्यात आले आणि बॉम्बे प्रेसीडेंसीची उन्हाळी राजधानी होते.
भौगोलिक स्थिती
- महाबळेश्वर सह्याद्री पर्वतरांगेत वसलेले आहे...
- भौगोलिक स्थाननिर्देशांक: १७.९२५०° उत्तर, ७३.६५७५° पूर्व
- क्षेत्रफळ: अंदाजे १५० चौ.किमी
- उंची: विल्सन पॉइंट — १,४३९ मीटर
- अंतर: पुण्यापासून सुमारे १२०–१२२ किमी, मुंबईपासून सुमारे २८५ किमी
- मुख्य तीन भाग — मॉल्कम पेठ, जुने "क्षेत्र" महाबळेश्वर, शिंदोळा गावाचा भाग
- येथून कृष्णा नदी व उपनद्या कोयना, वेण्णा, गायत्री उगम पावतात
- सावित्री नदी देखील येथेच उगम पावते
- येथील हवामान स्ट्रॉबेरी लागवडीस अनुकूल — देशातील ८५% उत्पादन
- २०१० साली GI Tag प्राप्त
इतिहास
प्राचीन काल:
- कथेनुसार, १३व्या शतकात यादव राजाने कृष्णा नदीच्या उगमस्थानी एक लहान मंदिर व पाण्याचे टाके बांधले.
- महाबळेश्वरच्या सभोवतालच्या जावली खोऱ्यावर मोरे घराण्याचे राज्य होते, जे बीजापूरच्या आदिलशाही सुलतानाचे मांडलिक होते.
- १६५६ साली छत्रपती शिवाजी महाराजांनी चंद्रराव मोरे यांचा पराभव करून हा प्रदेश जिंकला.
- शिवाजी महाराजांनी याच भागात प्रसिद्ध प्रतापगड किल्ला बांधला.
ब्रिटिश कालखंड:
- १८१९ मध्ये मराठा साम्राज्याचा पराभव झाल्यानंतर, इंग्रजांनी महाबळेश्वर परिसर सातारा संस्थानात जोडला.
- १८२८ मध्ये साताऱ्याच्या राजाने काही गावे इंग्रजांना देऊन महाबळेश्वरची अदलाबदल केली.
- या काळात याला ‘मॉल्कम पेठ’ असेही संबोधले जात असे, गव्हर्नर सर जॉन मॉल्कम यांच्या नावावरून.
- ब्रिटिश अधिकारी सर माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन आणि आर्थर मल्ट यांनी या ठिकाणी विशेष रस दाखवला.
- १८४२ मध्ये झऱ्यांमधील पाणी साठवण्यासाठी वेण्णा तलाव बांधण्यात आला.
- १८व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत महाबळेश्वर बॉम्बे प्रेसीडेंसीची अधिकृत उन्हाळी राजधानी बनले.
- ब्रिटिश अधिकारी व त्यांच्या कुटुंबांनी इथे दीर्घकाळ मुक्काम करणे सुरू केले.
- त्यांनी युरोपीय पिके, विशेषतः स्ट्रॉबेरी, येथे आणली.
- वाचनालये, रंगमंच, बोटिंग तलाव, क्रीडांगणे अशा अनेक सोयी बांधल्या गेल्या.
- १९व्या शतकाच्या अखेरीस महाबळेश्वर देशातील एक प्रमुख डोंगरी पर्यटनस्थळ बनले.
- महाराष्ट्राच्या राज्यपालांचे उन्हाळी निवासस्थान ‘राजभवन’ येथेच आहे.
- १८८४ मध्ये खरेदी केलेले जुने ‘द टेरेसेस’ हे बांधकाम १८८६ मध्ये ‘गिरीदर्शन’ या नावाने ओळखले जाऊ लागले.
- ‘बॅबिंग्टन हाऊस’ हे वसाहतकालीन शैलीतील बंगला असून, तो क्रॉसच्या आकारात बांधलेला आहे, आणि १९७० च्या दशकाच्या सुरुवातीस राहेजा कुटुंबाला विकण्यात आला.